Επί σχεδόν 3 δεκαετίες, κάθε χρόνο, μια Ευρωπαϊκή πόλη ή, όπως τα τελευταία χρόνια, δύο ή και τρείς ταυτοχρόνως, οριζόταν ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης – ζωντανή απόδειξη του πλούτου και πολιτιστικής ποικιλομορφίας της ηπείρου. Λέγεται ότι η αρχική ιδέα για την «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» ξεκίνησε από μια κουβέντα μεταξύ της Ελληνίδας Υπουργού Πολιτισμού, Μελίνας Μερκούρη, με το Γάλλο ομόλογό της Jacques Lang, τον Ιανουάριο του 1985, ενώ περίμεναν μια πτήση στο αεροδρόμιο της Αθήνας. Η αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη επέμεινε και τον Ιούνιο 1985, το πρόγραμμα «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» εγκαινιάστηκε με την Αθήνα ως πρώτη τιμώμενη χώρα. Από τότε, η πρωτοβουλία έχει καταστεί ένα από τα πιο έγκυρα και υψηλού προφίλ πολιτιστικά γεγονότα στην Ευρώπη, καθώς περισσότερες από 40 πόλεις έχουν ήδη ανακηρυχθεί Πολιτιστικές Πρωτεύουσες της Ευρώπης, μέχρι σήμερα.

Στόχος της πρωτοβουλίας «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης»  είναι να αναδείξει τον πλούτο και την πολιτιστική ποικιλομορφία της Ευρώπης, να αναδείξει τους πολιτιστικούς δεσμούς που συνδέουν τους Ευρωπαίους, να φέρει ανθρώπους από διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες σε επαφή με τον πολιτισμό του άλλου, προωθώντας την αμοιβαία κατανόηση, και να ενισχύσει ένα αίσθημα κοινής ευρωπαϊκής ιθαγένειας. Μπορεί η εμπειρία για κάποιες πόλεις να ήταν εξαιρετικά επιτυχής και για κάποιες λιγότερο. Όποιο και αν ήταν το τελικό αποτέλεσμα, μελέτες έχουν καταδείξει ότι η πρωτοβουλία παρέχει την ευκαιρία για ανάπλαση  πόλεων, ενίσχυση του διεθνούς προφίλ τους και της εικόνας τους στα μάτια των ίδιων των κατοίκων τους, δίνοντας παράλληλα μια νέα ζωτικότητα στην πολιτιστική ζωή τους και την ανάπτυξη του τουρισμού.

Το 1999, η υιοθέτηση μιας κοινοτικής δράσης για την «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για τα έτη 2005-2012» συμφωνήθηκε μεταξύ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, με σκοπό τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας της πρωτοβουλίας. Σύμφωνα με την απόφαση αυτή, καθορίστηκαν νέα κριτήρια και διαδικασίες επιλογής, καταρτίστηκε ένας χρονολογικός κατάλογος των κρατών μελών με τη σειρά με την οποία είχαν δικαίωμα να φιλοξενήσουν την εκδήλωση, και συστάθηκε μια ευρωπαϊκή ομάδα ανεξάρτητων εμπειρογνωμόνων για την αξιολόγηση των υποβαλλόμενων προτάσεων. Οι κανόνες αυτοί ανανεώθηκαν το 2006. Δεδομένου ότι η ισχύς αυτής της απόφασης λήγει το 2019, μια νέα νομική βάση για τη συνέχιση των πολιτιστικών πρωτευουσών της Ευρώπης έπρεπε να εγκριθεί το 2013, προκειμένου να εξασφαλιστεί η ομαλή μετάβαση το 2020.

Τον Ιούλιο του 2012, η Επιτροπή υπέβαλε πρόταση για να συνεχιστεί η πρωτοβουλία πέραν του 2019 . Η νέα απόφαση διατηρεί τη γενική δομή της παρούσας πρωτοβουλίας, καθώς και πολλά από τα ισχύοντα μέχρι σήμερα στοιχεία, όπως η χρονολογική σειρά των κρατών μελών που έχουν το δικαίωμα να φιλοξενήσουν μια Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Σημαντικές αλλαγές έχουν , ωστόσο, έχουν εισαχθεί στην πρόταση. Μία απ’ αυτές είναι ότι από το 2020 και μετά, οι επιλεγμένες πόλεις θα ορίζονται άμεσα από το οικείο κράτος μέλος χωρίς να είναι απαραίτητη η επιβεβαίωση σε επίπεδο ΕΕ. Αρκεί η ανακήρυξη του ονόματος της πόλης να δημοσιευτεί στην Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η πρόταση προβλέπει επίσης, τη συνέχιση της συμμετοχής των υποψηφίων και δυνάμει υποψηφίων χωρών στην πρωτοβουλία, όπως συνέβαινε μέχρι το 2010 , καθώς η εμπειρία έχει δείξει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να αποδειχθεί αμοιβαία επωφελές.

Άλλες τροποποιήσεις περιλαμβάνουν αυστηρότερα και πιο εξειδικευμένα κριτήρια επιλογής, μεγαλύτερη έμφαση στον μακροπρόθεσμο αντίκτυπο της δράσης, καθώς και την ενίσχυση της ευρωπαϊκής διάστασης. Εμπειρογνώμονες από τα κράτη μέλη θα συνεχίσουν να συμμετέχουν στις εργασίες του Ευρωπαϊκού πάνελ εμπειρογνωμόνων που ασχολούνται με την επιλογή και την παρακολούθηση των πόλεων.

Πού βρισκόμαστε σήμερα; Το Συμβούλιο κατέληξε σε μια γενική προσέγγιση επί της πρότασης της Κομισιόν το Μάιο 2013, και τον ίδιο μήνα η αρμόδια επιτροπή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Πολιτισμού και Παιδείας (CULT) ψήφισε πάνω σε αυτό το κείμενο. Δύο άτυπες διαπραγματεύσεις (τρίλογοι) μεταξύ του Συμβουλίου, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και της Επιτροπής πραγματοποιήθηκαν τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο του 2013, που απέτυχαν ωστόσο, να διευθετήσουν όλα τα ζητήματα. Ως εκ τούτου, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αποφάσισε να προχωρήσει σε ψηφοφορία σε πρώτη ανάγνωση στις 12 Δεκεμβρίου 2013. Η Ελληνική Προεδρία οργάνωσε έναν ακόμη τρίλογο για τις 22 Ιανουαρίου που επέτρεψε να βρεθεί μια τελική συμβιβαστική λύση.

Μετά την συμφωνία της Επιτροπής Μονίμων Αντιπροσώπων (Coreper) και της επιτροπής CULT του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, το Συμβούλιο θα πρέπει να υιοθετήσει τη θέση του σε πρώτη ανάγνωση στις αρχές του Μαρτίου, ώστε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να εγκρίνει σε δεύτερη ανάγνωση τη θέση - χωρίς τροπολογίες στο κείμενο του Συμβουλίου - πριν από το τέλος της τρέχουσας θητείας του (Απρίλιος 2014).